منظور از طراحی درست محیط چیست؟
به این معنی که چطور محیط و بستری فراهم کنیم که بیشترین رشد و پرورش در هر دوره سنی برای کودک اتفاق بیفتد.
در واقع منظور این است که چطور با دخالت غیر مستقیم، کمک کنیم کودک به سمت رشد و شکوفایی خود حرکت می کند.
تفاوت خیلی عمیقی هست بین زندگی کودکی که محیط بر اساس تمایلات او در هر دوره رشدی فراهم شده است و کودکی که محیط مانع رشد اوست و یا محیط بر علیه او عمل می کند.
به خاطر اینکه بهتر متوجه شویم منظور از طراحی محیط چیست و چگونه باید آن را انجام دهیم برویم سراغ تکنیک ها و راهکارها و یکی یکی به آنها بپردازیم.
1- الگو سازی مناسب
کودکان استعداد زیادی در یادگیری از طریق مشاهده دارند. یعنی مغز کودکان یک دوربین عکاسی و فیلم برداری بسیار قوی است که آنچه می بیند را ضبط می کند و در زمان لازم پخش می کند یا نمایش می دهد.
این موضوع فرصت مناسبی را در اختیار پدر و مادر می گذارد تا از طریق الگو قرار دادن ویژگی ها و رفتارهای مطلوب خود، بستری برای یادگیری مهارتهای لازم و رفتارهای مطلوب کودک فراهم کنند.
رفتارها، مهارتها و ویژگی هایی مثل:
شستن دستها قبل و بعد از غذا
چیدن و جمع کردن میز غذا
استفاده صحیح از قاشق و چنگال
غذا خوردن صحیح
مسواک زدن
مهارتهای ارتباطی مانند سلام و خداحافظی، تشکر کردن و یا درخواست چیزی از دیگران
مرتب کردن تختخواب، لباسها، جارو کردن و یا ظرف شستن
انواع بازی با توپ و وسایل دیگر
استفاده از ابزار مختلف مانند چکش، قیچی ، آچار
شستن حیاط خانه یا ماشین- جمع کردن وسایل شخصی بعد از استفاده
رفتارهای مربوط به خوابیدن و بیدار شدن
شیوه برخورد مناسب با آدمهای دیگر
احترام به قوانین و قواعد چه در فضای خانه و چه در سطح اجتماعی و حتی احترام به قواعد و قوانین در بازی، رقابت و مسابقه
رفتارهایی مثل خرید کردن، رانندگی کردن
ابتکار و خلاقیت در انجام کارها
مهارت حل مسئله یا مشکل
علاوه بر رفتارهای که گفته شد از الگو سازی مناسب می شود برای ایجاد برخی دیگر از رفتارها، صفات و ویژگیها هم استفاده کرد
مثل:
رها نکردن یک کار یا فعالیت مهم در نیمه راه
یعنی به عنوان والد وقتی یک کار مهم را شروع می کنیم و خسته می شویم و یا به مشکل برمی خوریم، کار را در نیمه راه رها نکنیم. بلکه تلاش کنیم تا کار را به پایان برسانیم. چون یکی از ویژگی های مهم انسانی را یه فرزندمان نشان می دهیم؛ تداوم و استمرار در انجام یک کار و به پایان بردن آن. ویژگی ای که اساس و زیر بنای موفقیت در زندگی است.
توانایی صبر کردن تا زمان انجام یک کار و یا فعالیت فرا برسد.
یعنی من والد بتوانم تا آماده شدن شام صبر و گرسنگی خودم را مدیریت کنم و به همسرم نق نزنم که پس این شام چی شد؟
چون فرزند من در حال تماشای توانایی صبر کردن من است و شاید بعنوان یک الگوی رفتاری از من برداشت کند.
ابراز احساس منفی به شیوه مناسب
این احساس می تواند ترس، نگرانی و اضطراب باشد یا خشم و عصبانیت و یا نارحتی.
یعنی پدری که در مقابل یک ناکامی ساده ، مثل پیدا نکردن جورابش داد می زند که این جوراب من کجاست؟ و با حالت عصبانیت از همسرش می خواهد که جورابش را پیدا کند خیلی در الگو بودن تفاوت دارد با پدری که احساس ناکامی و خشمش را با ملاحظه بقیه افراد خانوداه و به درستی مطرح می کند.
یا تفاوت هست بین مادری که برای همه موضوعات نگرانی دارد و مضطرب است تا مادری که موضوعات کم خطر و یا بی خطر را از موضوعات پر خطر و واقعا آسیب زنده جدا می کند رفتارهای اضطرابی کمی از خود نشان می دهد.
استفاده به اندازه و مناسب از برخی ابزار و وسایل مثل تلویزیون، کامپیوتر و یا موبایل و یا اینترنت
پدر و مادری که انتظار دارند که فرزند یا فرزندانشان به اندازه و به شکل درست و مناسب از این وسایل استفاده کنند شاید بهتر باشد آستینها رو بالا بزنند و اول خود الگوهای خوبی در این زمینه باشند..
تمایل به همکاری و یا شریک شدن وسایل با دیگران
پدران و مادرانی که اهل همکاری و مشارکت و کنار آمدن سالم با دیگرانند ، الگوهای خوب و برجسته ای برای فرزندشان هستند.
برای اینکه یک رفتار و یا ویژگی را الگوسازی کنیم به چند نکته باید توجه کنیم ::
1- رفتارهایی که مایلیم کودک در سن مشخص انجام بدهد را مشخص کنیم
مثلا در مورد جمع و مرتب کردن وسایل شخصی
2-اجازه دهیم کودک به خوبی رفتارهای ما را مشاهده کند
یعنی بگذاریم کودک رفتارهای ما در مورد مرتب و منظم کردن وسایل را ببیند.
3- برای کودک شرح دهیم در حال انجام چه کاری هستیم (برخی اوقات در مورد مراحل انجام یک کار توضیح ساده ای بدهیم)
توضیح دادن به کودک ذهن او را شکل می دهد و می تواند کودک را به انجام کار علاقمند سازد.
4- اگر کودک سوال یا سوالاتی پرسید با صبر و حوصله لازم جواب را دهیم
5- اجازه دهیم کودک اعمال و رفتار ما رو با خیال راحت تقلید کند.
مثلا اگر در حال مرتب کردن لباسها هستیم و فرزندمان هم به تقلید از ما لباس ها را تا می زند، اجازه دهیم با خیال راحت این کار را انجام دهد . حتی بخشی از لباسها را که تا زده است هم باید پذیرفت و همان طور جمع کرد.
6- در صورت لزوم کودک را کمک کنیم تا رفتار را در سطح ابتدایی بتواند انجام دهد.
مثلا وقتی کودک خردسال میل به تا زدن لباسها دارد به او کمک کنیم تا بتواند این کار را انجام دهد و حتی طور عمل کنیم که قسمت آخر کار یا تای آخر را او بزند. این کار باعث می شود تا احساس خوب ناشی از انجام دادن کار به او دست دهد و انگیزه لازم برای تکرار رفتار را داشته باشد.
7- وقتی هم کار را حتی به شکل ناقص انجام داد حتمن واکنش مثبت نشان بدیم
8- به هیچ عنوان کودک رو تحت فشار نگذارید یا او را مجبور به تقلید رفتار نکنید . فقط کافیست که کودک رفتار مورد نظر را به طور مرتب از شما در موقعیت های مختلف ببیند.
9- انتظار نداشته باشیم کودک بعد از مشاهده، رفتار مورد نظر را دقیق و درست انجام دهد. همین که کودک رفتار را ببیند و به انجام آن علاقمند شود کفایت می کند.
یادمان نرود که پدر و مادر در سالهای ابتدایی، الگوهای اصلی کودک هستند و مبنایی برای درست و غلط زندگی کودک . پس شاید بهترین زمان باشد تا از این فرصت استفاده کنید و مهارتهای مهم و کلیدی زندگی و رفتارهای مطلوب را با الگو قرار دادن خود، در وجود فرزندتان بکارید.
2– ایجاد فضای جذاب و امن برای تجربه کردن و فعالیت کودک
حتمن فرزند خودتان یا کودکان دیگر رو دیده اید که در هر سنی تمایلات خاصی دارند و نوع فعالیت هایی که دارند با همدیگر متفاوت است.
به طور مثال بچه های یک تا سه ساله بیشتر وقتشان را صرف دستکاری، جابجا کردن و پرت کردن اشیاء می کنند. و یا اینکه در این دوره سنی خیلی تمایل به بالا رفتن و پائین آمدن یا حتی پریدن از بلندی ها را دارند.
بهتر است علاقمندیها و تمایلات رفتاری فرزندتان رو بشناسید و بر اساس آن محیط زندگیتان رو طراحی و چیدمان کنید. محیطی هم برای کودک جذاب باشد و هم امن. تا فرزندتان بتواند در چنین محیطی بیشترین فعالیت ممکن را بر اساس نیازها و تمایلاتش انجام دهد.
اجازه دهید چند پیشنهاد برای سنین مختلف داشته باشیم:
برای کودکان که تازه راه افتاده اند محیط باید جوری باشد که در صورت افتادن یا برخورد با چیزی، کودک آسیب خاصی نبیند. مثلا اگر کف خانه سرامیک یا سنگ باشد بهتر است با فرش یا موکت پوشیده شود. وسایل گران قیمت و شکستنی و یا تیز از دسترس کودک دور شود. وسایل پلاستیکی و رنگی به اندازه کافی در اختیار کودک قرار بگیرد تا با خیال راحت با آنها هر بازی که می خواهد انجام دهد.
به دلیل اینکه بچه ها در این سن وسایل را به دهان می گذارند بهتر است وسایل تمیز و ضد عفونی شوند و اندازه وسیله هم بزرگ باشد تا اگر کودک آن را در دهان گذاشت مشکل خاصی پیش نیاید و از طرفی خود شما هم نخواهید که مرتب مراقب و مواظب او باشید.
کار دیگری که باید انجام داد ایجاد فضا برای بالا رفتن و پایین آمدن کودک است. چون این موضوع برای کودک یک فعالیت همراه با چالش و همینطور لذتبخش است. کودک از این طریق توانایی های بدنی و حرکتی خود را نیز می سنجد.
برای سنین 3 تا 7 سالگی هم کودکان تمایل زیادی نسبت با بازی با توپ، بازیهای نمایشی و بازی با هم سن و سالهای خودشان پیدا می کنند.
بچه ها در دوره ابتدایی مدرسه هم تمایل خیلی بیشتری به بازی با دوستان و همسالان پیدا می کنند. فعالیتهای مورد علاقه آنها جدیت و رسمیت بیشتری به خود می گیرد، مثل عضویت در تیمهای ورزشی، یا یک انجام کار هنری.
و سن نوجوانی هم تمایلات کودک بیشتر به سمت با دوستان بودن و حتی لحظات تنهایی داشتن است.
نکته مهم در استفاده از این راهکار این است که فعالیتهای و تجربه های مثبت مورد علاقه کودک شناخته و تلاش شود که کودک تا آنجایی که ممکن است به این فعالیتها و تجربه ها بپردازد. بعضی مواقع ممکن است فعالیتها خیلی تکراری باشد و ولی برای خود کودک می تواند جالب و لذت بخش باشد.
مثلا یکی از کارهای لذت بخش برای یک کودک 18 ماهه یا 2 ساله پایین و بالا رفتن از پله است و به این کار علاقه ی زیادی نشان می دهد. خیلی هم مقاومت می کنند که کسی دست آنها را نگیرد یعنی پله را بعنوان یک چالش برای خودشان انتخاب می کنند و می خواند که مرتب با این چالش روبرو شوند. شاید بهترین کار این باشد که پدر و مادر چنین امکانی رو فراهم کنند که با مراقبت خود آنها کودک بتواند در طول هفته چندین بار با این چالش مورد علاقه اش روبرو شود.
3– آهسته و ساده کردن زندگی
آهسته کردن زندگی یعنی با مغز کودک فکر کنیم، با پاهای او راه برویم و با دستهای او انجام بدهیم.
کودکان در خیلی از زمینه ها کم دان، کم توان و ناکارآمدند، و برای رشد و شکوفایی نیاز به آهستگی دارند.
بالا بودن سرعت زندگی با وجود داشتن کودک ، می تواند آسیب های جدی به رشد سالم او بزند.
فرض کنید:
قصد دارید به کودک یک سالته خود غذا بدهید ولی او از دست شما نمی خورد. کودکتان اصرار دارد که خود غذایش را بخورد و شما هم می دانید که خیلی طولش خواهد داد.
می خواهید لباس کودک از تنش در بیاورید ولی اجازه نمی دهد. کودک می خواهد خود این کار را انجام بدهد. شما می دانید که می تواند ولی خیلی طولش خواهد داد.
در همه‌ی این موارد شما می دانید که اگر فرصت کافی به فرزندتان بدهید از پس کار بر می آید و می تواند بخشی از کار یا تمام آن را انجام دهد ولی خب زمان بیشتری می خواهد.
یکی از کارهایی که باید در این زمینه انجام دهید آهسته کردن زندگی است.
آهسته کردن زندگی به ویژه در سالهای ابتدایی زندگی کودک، کمک زیادی به شما می کند تا از بوجود آمدن احساس خشم و عصبانیت و همینطور پرخاشگری و لجبازی در فرزندتان پیش گیری کنید.
4- ایجاد موقعیت برای تجربه و اشتباه کردن کودک
یکی از راههای یادگیری انسان اشتباه کردن است. یعنی انسان در مسیر یادگیری در واقع از یک اشتباه به اشتباه دیگر حرکت می کند.
کودکان هم برای اینکه رفتارها و مهارتهای جدید و مطلوب را یاد بگیرند نیاز به تجربه کردن و اشتباه در آن مهارتها یا رفتارها را دارند. اگر به کودک اجازه دهید به اندازه کافی دست به تجربه و اشتباه کردن در یک فضای امن بزند، هم موجب بالا رفتن مهارتهای او شده اید و هم از بروز خشم و ناراحتی به دلیل محدودیت های بیش از اندازه و غیر ضروری جلوگیری کرده اید.
شاید بخواهید این مطلب را هم بخوانید:
پرخاشگری و لجبازی در کودکان ، علت‌ها و راهکارها
پادکست رادیو والدگری را در اپلیکیشنهای زیر دنبال کنید و بشنوید:
